काकाक्षि-गोलक-न्यायः

लौकिकन्यायाः

काकाक्षि-गोलक-न्यायः

विकी-

            काकः एकेन चक्षुषा पश्यतीति वदन्ति । यत्र द्रष्टव्यं तत्र एकमेव चक्षुः भ्रामयति काकः । तथा एकेनैव नेत्रद्वयस्य कार्यं क्रियते । अमरकोशे एकस्मिन् संदर्भे अस्य प्रयोगः कृतः । “ ईत्पोऽस्त्रियाम् अन्तरीयम्” इत्यस्याः अमरकोशपङ्क्तेः विवरणे दृश्यते यत् द्वीपशब्दः पुल्लिङ्गः नपुंसकलिङ्गश्च दृश्यते। अतः ‘अस्त्रियाम्’ इति द्वयोः कृते प्रयुक्तं पदमिति । पश्यन्तु –

                        1) बलिनोर्द्विषतोर्मध्ये वाचाऽत्मानं समर्पयन् ।

                        द्वैधीभावेन वर्तेत काकाक्षिवदलक्षितः ॥

            काकस्य नेत्रम् उभयत्र गोलकद्वये भ्रमितुं शक्नोति ।

                        2) अनिरोधिसुखे बुद्धिः स्वानन्दे च गमागमौ ।

                        कुर्वन्त्यास्ते क्रमादेषा काकाक्षिवदितस्ततः ॥

                        एकैक दृष्टिः काकस्य वामदक्षिणनेत्रयोः ।

                        यात्यायात्येवमानन्दद्वये तत्त्वविदो मतिः ॥ (जैमिनिसूत्र- तन्त्रवार्तिके ६-२-१)

लौकिकन्यायाञ्जलिः-

            The maxim of the crow's eyeball. Crows are popularly supposed to have only one eye, which, as occasion requires, moves from the cavity on one side into that on the other. The maxim is used of a word which appears only once in a sentence but which applies to two portions of it; or of persons or things fulfilling a double purpose. [...] The former sense is in Svatmaram’s Hathayogapradipika iv. 10. [...] Also in Abhinavagupta's comment on Dhvanyaloka iii. 1. Of its use in the second sense, we have an interesting example in Kamandaki's Nitisara, a work ascribed to the third century before Christ. Chapter xi. 24.